कोतवाल (महसूल सेवक) विषयी संपूर्ण माहिती – पात्रता, मानधन, कर्तव्ये आणि अधिकार (2025)

कोतवाल (Kotwal – महसूल सेवक) हा महसूल खात्यातील सर्वात कनिष्ठ पद असून गाव प्रशासनाचा अविभाज्य भाग आहे. प्राचीन काळापासून कोतवालाचे अस्तित्व दिसून येते. मोगल काळात ‘जागल्या’ व ‘रामोशी’ या समाजघटकांतील लोकांना पोलीस पाटलाचे सहाय्यक म्हणून काम करावे लागायचे. 1958 च्या मुंबई कनिष्ठ गाव वतन निर्मूलन कायदा नंतर आणि 1963 पासून वतनप्रथा रद्द झाल्यानंतर कोतवालाला (Kotwal) शासनमान्य पद देण्यात आले.

कोतवाल विषयी संपूर्ण माहिती – Kotwal:

आजच्या काळात कोतवाल (Kotwal) हा पोलीस पाटील व तलाठी यांना गावातील दैनंदिन कामकाजात मदत करणारा महसूल सेवक आहे. गावातील शिस्त, कायदा-सुव्यवस्था, शासकीय वसुली, तसेच आपत्ती व्यवस्थापन यामध्ये कोतवालाची महत्त्वाची भूमिका आहे.

कोतवाल पदाची वैशिष्ट्ये:

1. कनिष्ठ ग्रामनोकर पद – कोतवाल हा चौथ्या श्रेणीतील पूर्णवेळ सरकारी सेवक आहे.

2. गावाच्या लोकसंख्येवर अवलंबून संख्या –

   • 1000 लोकसंख्या पर्यंत – 1 कोतवाल

   • 1001 ते 3000 लोकसंख्या – 2 कोतवाल

   • 3000 पेक्षा जास्त लोकसंख्या – 3 कोतवाल

3. शासनाची परवानगी आवश्यक – एका गावात जास्तीचे कोतवाल नेमण्यासाठी जिल्हाधिकारी स्तरावर परवानगी लागते.

4. नियंत्रण – कोतवालावर (Kotwal) थेट नियंत्रण तलाठी आणि पोलीस पाटील ठेवतात.

कोतवाल पदासाठी पात्रता:

1. शैक्षणिक पात्रता – किमान 12 वी उत्तीर्ण असणे आवश्यक.

2. वय मर्यादा – किमान 18 वर्षे आणि कमाल 40 वर्षे.

3. राहिवासी अट – संबंधित तालुक्यातील/गावातील रहिवासी असणे आवश्यक.

4. शारीरिक क्षमता व चारित्र्य – शारीरिकदृष्ट्या सक्षम आणि चारित्र्यवान असावा.

5. लहान कुटुंबाचे प्रतिज्ञापत्र – शासनाच्या नियमानुसार उमेदवाराने लहान कुटुंब असल्याचे प्रतिज्ञापत्र सादर करणे आवश्यक.

6. इतर कागदपत्रे – जन्मतारीख दाखला, आधार कार्ड, रहिवासी दाखला इत्यादी.

कोतवालाचे मानधन:

पूर्वी कोतवालांना (Kotwal) 7,500 रुपये मानधन मिळत होते. अलीकडे शासनाने त्यामध्ये वाढ करून 15,000 रुपये प्रतिमहिना इतके मानधन निश्चित केले आहे.

कोतवालाची प्रमुख कर्तव्ये:

1. शासकीय महसूल वसुलीत मदत

   • शेतसारा व इतर शासकीय कर भरण्यासाठी गावकऱ्यांना चावडीवर बोलावणे.

   • जप्त मालमत्ता, जनावरे चावडीवर आणणे व देखरेख करणे.

2. पत्रव्यवहार व दप्तर ने-आण

   • गाव दप्तर तहसील कार्यालयात नेणे.

   • तहसील कार्यालयातील पत्रव्यवहार गाव चावडीवर आणणे.

3. शासकीय आदेश व नोटीस बजावणी

   • नोटीस, समन्स बजावणे.

   • पोलीस पाटलास मदत करणे.

   • शासनाचे आदेश गावात ढोल-ताशा/दवंडी द्वारे जाहीर करणे.

4. गावातील माहिती संकलन

   • जन्म, मृत्यू, विवाह, अपघात, आग, साथीचे रोग यांची माहिती ग्रामसेवक किंवा पंचायत सचिवास कळवणे.

5. पोलीस व महसूल अधिकाऱ्यांना सहाय्य

   • पीक पाहणी, हद्द तपासणी यामध्ये मदत.

   • गुन्हेगारांवर पहारा ठेवणे.

   • संशयास्पद हालचालींची माहिती पोलीस पाटलास देणे.

6. सामाजिक व आरोग्यविषयक कर्तव्ये

   • लसीकरण मोहिमेत मदत.

   • बेवारस मृतदेहाची विल्हेवाट लावणे किंवा शवविच्छेदनासाठी सहाय्य करणे.

   • चावडी स्वच्छ ठेवणे.

7. आपत्कालीन परिस्थितीतील कामे

   • आग, पूर, अपघात अशा घटनांमध्ये तत्काळ प्रतिसाद देणे.

   • पोलीस व महसूल अधिकाऱ्यांना मदत करणे.

कोतवालाचे अधिकार:

• गावातील कायदा व सुव्यवस्था राखण्यासाठी मदत करणे.

• शासनाचे आदेश व नियमावली गावकऱ्यांपर्यंत पोहोचवणे.

• महसूल वसुली प्रक्रियेत सहाय्य.

• पोलीस पाटील व तलाठी यांचे आदेश बजावणे.

• संशयास्पद हालचालींवर देखरेख ठेवणे.

कोतवाल पदाचे महत्त्व

गाव प्रशासनाची अंमलबजावणी प्रत्यक्ष पातळीवर करणारा व्यक्ती म्हणजे (Kotwal) कोतवाल.

• तो शासन आणि गावकरी यांच्यातील संपर्क दुवा आहे.

• आपत्ती प्रसंगी प्रथम प्रतिसादकर्ता (First Responder) म्हणून तो कार्य करतो.

• पोलीस पाटील व तलाठी यांच्या अनुपस्थितीत गावातील शिस्त राखण्याची जबाबदारी कोतवालावर (Kotwal) असते.

FAQ (Kotwal) – कोतवाल विषयी प्रश्नोत्तरे:

प्र.१: कोतवाल कोण नेमतो (Kotwal)?
उ. – तहसीलदार कोतवालाची नेमणूक करतात.

प्र.२: कोतवाल पदासाठी कितवी पास असावे लागते?
उ. – किमान 12 वी उत्तीर्ण असणे आवश्यक आहे.

प्र.३: कोतवालाला किती मानधन मिळते?
उ. – सध्या शासनमान्य मानधन 15,000 रुपये प्रतिमहिना आहे.

प्र.४: एका गावात किती कोतवाल असू शकतात?
उ. – लोकसंख्येनुसार: 1000 पर्यंत – 1, 1001–3000 – 2, 3000 पेक्षा जास्त – 3.

प्र.५: कोतवालावर कोण नियंत्रण ठेवतो?
उ. – महसूल कामासाठी तलाठी आणि कायदा-सुव्यवस्थेसाठी पोलीस पाटील कोतवालावर नियंत्रण ठेवतात.

प्र.६: कोतवालाला निवडताना लहान कुटुंब अट का असते?
उ. – शासनाच्या जनसंख्या नियंत्रण धोरणानुसार ही अट बंधनकारक आहे.

या लेखात, आम्ही कोतवाल (महसूल सेवक) विषयी संपूर्ण माहिती (Kotwal) – पात्रता, मानधन, कर्तव्ये आणि अधिकार (2025) विषयीची संपूर्ण माहिती दिली आहे. मला आशा आहे की तुम्हाला हा लेख आवडला असेल. तुम्हाला हा लेख आवडला तर नक्की शेअर करा. तुम्हाला या लेखाबद्दल काही प्रश्न असल्यास, कृपया टिप्पणी द्या.

खालील लेख देखील वाचा !

1. पोलीस पाटील विषयी सविस्तर माहिती; पात्रता, निवड प्रक्रिया, कर्तव्ये आणि अधिकार!
2. ग्रामसेवकाची कामे व जबाबदाऱ्या कोणत्या? ग्रामसेवकांकडून माहिती मिळवण्यासाठी माहिती अधिकार अर्ज (RTI) कसा करायचा?
3. तलाठ्याची कर्तव्ये कोणती आहेत? तलाठ्याकडून माहिती मिळवण्यासाठी माहिती अधिकार अर्ज कसा करायचा?
4. आशा स्वयंसेविकांची संपूर्ण माहिती – नियुक्ती प्रक्रिया, प्रशिक्षण, मानधन आणि जबाबदाऱ्या/कामे.
5. अंगणवाडी सेविकांची संपूर्ण माहिती – नियुक्ती प्रक्रिया, पात्रता, अटी व शर्ती
6. ग्रामपंचायतीचे काम कसे चालते? सरपंच, उपसरपंच व सदस्यांना मानधन किती? ग्रामस्थ म्हणून गावच्या विकास कामात कसं सहभागी व्हायचं आणि विकासकामांवर लक्ष कसे ठेवायचं? जाणून घ्या सविस्तर माहिती
7. आपल्या गावासाठी सरकारने दिलेला निधी ग्रामपंचायतीने कुठे खर्च केला? ग्रामपंचायतीच्या विकासकामांवर लक्ष कसं ठेवायचं? जाणून घ्या सविस्तर माहिती
8. भ्रष्टाचारी किंवा अकार्यक्षम सरपंच, ग्रामसेवक, तलाठी तुम्हालाही घाबरतील फक्त हे काम करा !
9. आमदार निधी कुठे खर्च होतोय? नागरिक म्हणून मतदारसंघाच्या विकास कामात कसं सहभागी व्हायचं आणि विकासकामांवर लक्ष कसे ठेवायचं? जाणून घ्या सविस्तर माहिती

वरील लेख आपल्या सर्व मित्रांना शेअर करा. आपल्याला या लेखाबद्दल काही प्रश्न असल्यास, कृपया कमेंट करा.

आमच्या सोशल मीडिया व्हॉट्सअ‍ॅप, फेसबुक आणि टेलिग्राम ग्रुप मध्ये सामील होण्यासाठी इथे क्लिक करा !!